So‘nggi yillarda O‘zbekistonda va dunyo bo‘ylab «investitsiya» nomi ostida ko‘plab moliyaviy sxemalar paydo bo‘ldi. Ularning ayrimlari haqiqiy biznesga asoslangan bo‘lsa-da, ko‘pchiligi oddiy fuqarolarni aldashga qaratilgan moliyaviy piramidalardan boshqa narsa emas. Firibgarlikning bu shakli jamiyatda tobora kengayib borayotgani xavotirli.
Moliyaviy piramida nima?
Moliyaviy piramida – bu yasalma investitsiya sxemasi bo‘lib, unda dastlab tizimga kirganlarga keyinroq kirganlarning puli hisobiga foyda to‘lanadi. Ya’ni, real biznes, mahsulot yoki xizmat yo‘q. Tizim to‘liq yangi odamlar keltirish va ulardan pul olishga asoslanadi. Bu jarayon bir muddat ishlayotgandek ko‘rinsa-da, oxir-oqibatda yangi odamlar oqimi to‘xtaydi va piramida qulashi boshlanadi. Natijada, eng oxirgi bo‘lib kirganlar pulidan butkul ayriladi.
Tizim qanday ishlaydi?
Moliyaviy piramidalarning bir necha asosiy belgisi mavjud: haddan tashqari yuqori daromad va’dasi (masalan, oyiga 20–30%), «hech narsa qilmasdan pul ishlash» g‘oyasi, real mahsulot yoki xizmatning yo‘qligi, hamda doimiy ravishda yangi a’zolar jalb qilish talabi. Eng yomoni shundaki, ushbu sxemalar ko‘pincha «moliyaviy savodxonlik» past bo‘lgan aholiga qaratiladi. Oson boylikka ishonuvchanlik va ishsizlik fonida ko‘pchilik bunday sxemalarga chalinib qolmoqda.
Moliyaviy piramidalarning darajalari: kim yutadi, kim yutqazadi?
1. Yuqori daraja — tashkilotchilar
Bu guruh piramidaning “boshida” turganlar. Ular tizimni o‘ylab topadi, uni tashkillashtiradi va boshqalarning ishonchiga kirish uchun chiroyli gaplar bilan targ‘ibot qiladi. Ular eng ko‘p foyda ko‘radigan qatlam bo‘lib, yangi kirgan har bir ishtirokchining puli to‘g‘ridan-to‘g‘ri ularga boradi. Ular odatda tizim qulamasidan oldin g‘oyib bo‘lishadi.
2. O‘rta daraja — ilk ishtirokchilar
Bu guruh tizimga erta qo‘shilgan, tashkilotchilarga ishonib kirgan va ular yordamida bir necha odamni jalb qilgan bo‘ladi. Dastlab ular ham foyda ko‘rishi mumkin, chunki ularga yangi kirganlarning hisobidan pul beriladi. Lekin bu foyda uzoqqa bormaydi — u vaqtinchalik bo‘ladi.
3. Pastki daraja — yangi ishtirokchilar
Piramidaning eng katta va eng ko‘p zarar ko‘radigan qatlami aynan shu darajada joylashgan. Ular tizim qulashiga yaqin paytda kiradi, pul tikadi, ammo hech qanday foyda ko‘rmasdan, o‘z sarmoyasini yo‘qotadi. Bu qatlam odatda yuzlab, hatto minglab odamlardan iborat bo‘ladi.
4. Tuzoqda qolganlar — odam topa olmaganlar
Ba’zan odamlar piramidaga kiradi-yu, boshqalarga bu sxemani taklif qilishdan uyaladi yoki odam topa olmaydi. Ular o‘z pulini tizimga tikadi, lekin qaytara olmaydi. Ular ham pastki qatlamga kiradi va aksariyat hollarda asosiy qurbonlar bo‘ladi.
Qanday himoyalanish mumkin?
1. Oson va tez boylik va’dasiga ishonmang
Agar kimdir sizga «hech qanday harakat qilmasdan katta daromad topasiz» desa — bu juda katta ogohlantiruvchi signal. Haqiqiy investitsiyalar doim xavf va mehnat talab qiladi.
2. Tashkilotning rasmiyligini tekshiring
Sizga investitsiya taklif qilayotgan kompaniyaning litsenziyasi, ro‘yxatdan o‘tgan manzili va faoliyatini tekshiring. Moliya vazirligi yoki O‘zbekistondagi moliyaviy regulyatorlar saytlarida ro‘yxatga olinganmi, aniqlang.
3. Real mahsulot yoki xizmat bormi, aniqlang
Agar pul faqat yangi odam jalb qilish hisobiga aylantirilayotgan bo‘lsa, bu piramida sxemasidir. Yaxshi kompaniyada real mahsulot, xizmat yoki ishlab chiqarish bo‘ladi.
4. «Pul olib kel, do‘stlaringni ham taklif qil» tizimiga shubha bilan qarang
Piramidalar odatda «siz odam olib kelsangiz, foiz olasiz» degan tamoyilda ishlaydi. Haqiqiy investitsiyada esa siz odam emas, g‘oya yoki loyiha asosida daromad olasiz.
5. Yaqinlaringizni ogohlantiring
Agar sizga shubhali tizim taklif qilinsa — o‘zingiz kirmang va boshqalarni ham ogohlantiring. Ayniqsa, qarindosh, do‘stlar yoki ijtimoiy tarmoqlarda ishonuvchan odamlar ko‘p.
6. Pul tikishdan oldin maslahat oling
Investitsiya qilishdan oldin tajribali iqtisodchi, yuridik maslahatchi yoki bank xodimidan maslahat oling. Ko‘pincha bitta savol bilan butun sarmoyangizni saqlab qolishingiz mumkin.
Xulosa
Moliyaviy piramida ko‘rinishidan «teng imkoniyatlar maydoni» bo‘lib ko‘rinsa-da, amalda u faqat yuqoridagi oz sonli insonlar foydasiga ishlaydi. Darajalar ortgan sari xatar ham, yo‘qotish ehtimoli ham kuchayadi. Bu tizimda eng oxirida turganlar doimo yutqazadi — ular ko‘p, lekin eng himoyasiz qatlamdir.
